Groene handen gezocht: arbeidsmarktkrapte vraagt om maatwerk

Tekst: Titia Lelie & Mirjam Kuggeleijn
Beeldmateriaal: Vrij van Vorm

Het groene domein is breed: van visserij tot bosbeheer, van glastuinbouw tot voedingsindustrie. De veertien deelsectoren onder Colland en SOL verschillen sterk in omvang, aard van het werk, personeelsstructuur en organisatiegraad. Zo zijn er 2000 glastuinbouwbedrijven, waaronder veel grote spelers, terwijl de melkveehouderijsector uit zo’n 15.000, vaak kleinere, bedrijven bestaat. In sommige branches werken veel jongeren via uitzendcontracten; in andere, zoals natuurbeheer, is het personeelsbestand juist ouder.

In steeds meer landbouw- en visserijbedrijven vormt het gebrek aan personeel een knelpunt dat groei en continuïteit onder druk zet. In dit artikel schetsen we de resultaten van drie sectoranalyses die Groenpact de afgelopen jaren heeft gedaan: in samenwerking met de hoveniers- en groenvoorziening, de glastuinbouw en de sector groen, grond en groene infrastructuur.

Hoveniers en groenvoorzieners – aanhoudend stijgende vraag

De vraag naar hoveniers stijgt al jaren, terwijl de instroom in het reguliere mbo-onderwijs daalt. Dit leidt tot tekorten, die deels worden opgevangen met zij-instroom. Door het vrije karakter van het beroep – iedereen mag zich hovenier noemen – is het relatief laagdrempelig om toe te treden. Dat is een voordeel, maar het brengt ook risico’s met zich mee: zonder goede opleiding of begeleiding bestaat het gevaar van kwaliteitsverlies. Daarom zetten brancheorganisaties in op scholing tijdens het werk, certificering en branchegerichte opleidingen.

De uitdaging is duidelijk: groei in de vraag vraagt om bewuste aandacht voor vakmanschap én duurzame inzetbaarheid.

Glastuinbouw: van piekarbeid naar datagedreven teelt

De glastuinbouwsector kampt met twee soorten tekorten: aan piekarbeid tijdens de oogst en aan technische specialisten. Voor de oogst is de sector sterk afhankelijk van uitzendkrachten, vooral uit Oost-Europa. Maar daar veranderen de omstandigheden snel. De economie groeit er sneller dan in West-Europa en het geboortecijfer ligt er nog lager dan hier. Deze demografische ontwikkeling zorgt voor een krimpende beroepsbevolking én meer kansen voor werk dicht bij huis, waardoor minder mensen naar Nederland komen om seizoenswerk te doen.

Het gemis van ervaren krachten raakt de sector direct. Wie ooit heeft geoogst weet: plukken is fysiek zwaar én secuur werk. Minder ervaren krachten werken langzamer, met een daling in productiviteit als gevolg.

Tegelijk maakt de sector een stevige innovatiebeweging door: met duurzame energie, geïntegreerde gewasbescherming en datagedreven teelt. Dit vraagt om personeel met nieuwe vaardigheden, zoals energiemanagement, technische kennis en data-analyse. De concurrentie om dit type personeel is stevig. Grote glastuinbouwbedrijven hebben inmiddels hun eigen energiemarkthandelaren in dienst. De behoefte aan scholing – binnen en buiten de sector – is groter dan ooit.

Om grip te krijgen op de toekomst ontwikkelde de sector zelf een aantal toekomstscenario’s, waarin verschillende ontwikkelingen zijn meegenomen – van geopolitiek en arbeidsmigratie tot klimaat en technologie. De scenario’s laten zien dat er hoe dan ook meer samenwerking nodig is tussen onderwijs, overheid en bedrijfsleven. Flexibele en sectorgerichte leertrajecten, strategische personeelsplanning en duurzame inzetbaarheid zijn hierbij sleutelwoorden.

Groen, grond en infra: groei én krimpe sector groen, grond en infra, waar loonwerkers en grondverzetbedrijven onder vallen, kent een dubbele dynamiek. De puur agrarische tak (loonwerk) laat krimp zien, maar de vraag naar werk in het blauw/groene domein – denk aan klimaatadaptatie, waterbeheer en natuuraanleg – groeit stevig.

De sector groen, grond en infra laat als geheel een duidelijke groei zien. Die groei brengt echter ook een grote uitdaging met zich mee: een toenemende krapte op de arbeidsmarkt. Het wordt steeds lastiger om voldoende gekwalificeerd personeel te vinden. Een manier om deze tekorten deels op te vangen, is het inzetten van BBL-, en/of een mengvorm BOL/BBL-studenten. Bijkomend voordeel is dat zij al vroeg in hun opleiding een sterke band krijgen met het beroep én het bedrijf waar zij werken. Dat vergroot de kans dat zij na hun opleiding blijven en zich verder ontwikkelen binnen de sector.

Automatisering en digitalisering: overal anders

In het groene domein wordt breed ingezet op digitalisering en technologie door werkgevers/werknemers, overheid en onderwijs. Technologie biedt mogelijkheden om arbeid te verlichten, te vervangen of slimmer in te zetten. De impact verschilt echter sterk per sector.

In het hoveniersvak is automatisering beperkt inzetbaar: het werk is locatiegebonden, seizoensafhankelijk en vraagt veel maatwerk. Wel is er winst te behalen in fysieke ondersteuning, bijvoorbeeld met exoskeletten, elektrische kruiwagens of accugereedschap. Die technologieën zorgen voor minder fysieke belasting en kunnen uitval voorkomen, vooral bij oudere werkenden.

In de glastuinbouw is automatisering verder gevorderd. Transport en verpakking zijn op veel plekken al grotendeels geautomatiseerd. Ook liggen er hoge verwachtingen van robots, bijvoorbeeld voor oogstwerk. Tot nu toe zijn die echter nog te traag en duur ten opzichte van ervaren medewerkers. Interessant is dat automatisering hier niet alleen arbeid vervangt, maar juist ook zorgt voor een nieuwe vraag: goed opgeleide technici en data-experts zijn harder nodig dan ooit.

In de sector groen, grond en infra zijn innovaties zoals zelfrijdende tractoren en onkruidrobots in opkomst, maar grootschalige toepassing blijft uit. De benodigde investeringen zijn fors, en de vraag vanuit opdrachtgevers nog beperkt. In het ‘grijze’ domein is elektrificatie een kansrijk alternatief. Elektrische machines zijn duurder, maar noodzakelijk in gebieden waar stikstof- of geluidseisen streng zijn. Ze maken het werk bovendien schoner en aantrekkelijker voor een bredere doelgroep.

De meest universele automatiseringsslag speelt echter niet in het veld, maar op kantoor. Het digitaliseren van planning, administratie en logistiek biedt veel ruimte voor efficiëntie en arbeidsbesparing – met name bij kleinere bedrijven die nog een inhaalslag te maken hebben.

Fijnmazige analyses

De sectoranalyses voor de hoveniers, glastuinbouw en groen, grond & infra laten zien dat wat voor de ene sector een urgent probleem is, bij de andere nauwelijks speelt. We kunnen gerust stellen dat de groene sector één van de meest diverse arbeidsmarkten van Nederland is.

Het betekent ook dat het moeilijk is om toekomstscenario’s te schetsen voor het groene domein als geheel. Of om conclusies uit bovengenoemde sectoren te kopiëren naar bijvoorbeeld food, natuurbeheer of veehouderij. Hier zijn weer andere, specifieke analyses en inzichten nodig.

Rode draad: leven lang ontwikkelen

Wat de sectoren wél gemeen hebben, is de noodzaak om te investeren in mensen. De krapte op de arbeidsmarkt dwingt tot een andere blik op leren en werken. Opleidingen moeten niet alleen aantrekkelijker worden gemaakt, maar ook flexibeler. Er is behoefte aan modulair onderwijs, hybride leeromgevingen en meer ruimte voor maatwerk – zowel voor jongeren als voor zij-instromers. De sectorale ontwikkelpaden voor de groene sectoren gaan hierbij helpen (zie ook het laatste artikel in deze uitgave).

Zij-instroom kan een belangrijke rol spelen bij het opvangen van tekorten, mits er aandacht is voor kwaliteit, certificering en begeleiding. Tegelijk moeten mensen die al werken de kans krijgen om hun vaardigheden te blijven ontwikkelen. Nieuwe technologieën veranderen functies, taken én competentieprofielen. Er zijn mensen nodig die relevante vaardigheden meebrengen, vooral die het innoverend vermogen van de sectoren kunnen vergroten.

Een leven lang ontwikkelen is dus geen vrijblijvende ambitie, maar een harde noodzaak. Daarvoor zijn structurele investeringen nodig, niet alleen in onderwijs en bijscholing, maar ook in loopbaanbegeleiding en leercultuur. De groene sector van de toekomst vraagt om vakmensen die niet alleen technisch en digitaal vaardig zijn, maar ook wendbaar blijven in een steeds veranderende praktijk.

Dit artikel is afkomstig uit de laatste publicatie van De Groene Monitor. Deze kun je hier helemaal lezen.